Rozwój mowy od pierwszych dni życia

Mowa kojarzy się nam z umiejętnością, którą nabywają dzieci kilkunastomiesięczne, kiedy wyartykułują pierwsze zrozumiałe dla rodziców i otoczenia dźwięki. Tymczasem rozwój mowy sięga czasu o wiele wcześniejszego, bowiem rozpoczyna się wraz z pierwszymi ruchami ust dziecka ok. 14 tygodnia życia płodowego. Wtedy też pojawia się pierwszy odruch ssania i połykania. Około 23 tygodnia życia płodowego rozwijają się kostki słuchowe, które dają początek narządowi słuchu. A słuch jest niezbędny w procesie rozwoju mowy, ponieważ dziecko będzie mówić tak, jak słyszy, a w późniejszym czasie tak też będzie pisać. Częste problemy szkolne dzieci w klasach 1-3 wynikają właśnie z kłopotów ze słuchem fonemowym przy dobrze rozwiniętym słuchu fizjologicznym. Ortografia języka polskiego jest skomplikowana dla dorosłego, a co dopiero dla siedmiolatka, który pisze jak słyszy, popełniając błędy na przykład w zapisie samogłosek nosowych na końcach wyrazów (np. idom, jedzom, pijom). Rozwój mowy ma znaczenie dla całego rozwoju dziecka, zatem warto się przyjrzeć temu, jak on przebiega i na co ewentualnie zwrócić uwagę lub kiedy skonsultować wątpliwości z logopedą.

Okres prenatalny

Jak wspomniałam wcześniej rozwój mowy to długotrwały proces, który rozpoczyna się już w okresie prenatalnym. Pierwsze odruchy – odruch ssania, przełykania są niezbędne dla pracy mięśni artykulacyjnych – języka, mięśnia okrężnego warg. Wówczas również tworzą się narządy artykulacyjne (język, podniebienie, zaczątki zębów) niezbędne do prawidłowego rozwoju mowy. W tym czasie powstają ewentualne wady – rozszczepienie podniebienia, wargi górnej oraz wszelkie deformacje natury genetycznej.

Prawidłowy rozwój mowy uwarunkowany jest przez rozwój narządów słuchu oraz przetwarzania słuchowego w mózgu bodźców płynących z zewnątrz. Warto wiedzieć, że
• dwudziestotygodniowy maluch ma już rozwinięty układ słyszenia, co pozwala mu na rozpoznawanie docierających do niego dźwięków.

• od 6 miesiąca życia płodowego dziecko może już przetwarzać docierające dźwięki, zawłaszcza mowy ludzkiej, staje się wrażliwe na intonację wypowiedzi.

• pod koniec życia płodowego dziecko odróżnia głos matki, nieco zniekształcony przez wody płodowe.

Noworodek

Przyjście dziecka na świat, bez względu na sposób narodzin, jest ogromną zmianą dla maleńkiego organizmu. Odcięcie pępowiny powoduje, że noworodek zaczyna po raz pierwszy oddychać samodzielnie, z czym związany jest również jego pierwszy krzyk. Ocena noworodka w skali Apgar pomaga określić stan, w jakim znajduje się maluch po porodzie. Wśród kryteriów punktacji bierze się również pod uwagę oddech i odruch ssania, co stanowi podstawę rozwoju mowy. Pierwszy krzyk dziecka informuje o:
• samodzielnym oddychaniu
• prawidłowym lub nieprawidłowym rozwoju ośrodkowego układu nerwowego
• sprawności narządów fonacyjnych
Po urodzeniu noworodek wyraźnie rozpoznaje głos matki, co jest początkiem ważnej umiejętności różnicowania głosu mamy spośród głosu innych kobiet (babci, cioci itp.).

Głużenie

Często mylone jest z gaworzeniem, jednak działa na innych zasadach. Głużenie to działanie produkujące dźwięki, zbitki spółgłosek „ggggghhh” lub „kkkkhhhkkkk”. Nie są to jeszcze świadomie wytworzone głoski, a jedynie przypadkowo. Choć rodzice często chcą się w nich już doszukać pierwszych słów. Maluchy zaczynają głużyć od ok. 4 tygodnia życia. Pojawia się też u dzieci niesłyszących.

Gaworzenie

Od ok. 5 m-ca życia dziecko zaczyna świadomie bawić się głosem, produkując głoski, które mają spełniać konkretny cel- porozumienie się z otoczeniem. Choć oczywiście najczęstszą formą kontaktu z rodzicami jest płacz lub krzyk, repertuar świadomych dźwięków znacznie się poszerza. Gaworzenie polega na odtwarzaniu zasłyszanych dźwięków, najczęściej sylab- ba, ma, da,la. Choć powtarzanie sylab, które tworzą pierwszy wyraz „ba ba”, jeszcze nie oznacza „babcia”. Dziesięciomiesięczny maluch zaczyna reagować na swoje imię, a także rozumie polecenia typu ”daj”,” weź”. Poprawnie wymawia samogłoski a, e oraz kilka spółgłosek wargowych: m, b,t.d.

Okres melodii

To szczególny moment w rozwoju malucha, kiedy ogromne znaczenie odgrywa dźwięk, melodyjność, intonacja wypowiedzi. Okres ten zaczyna się ok. 1 roku życia. Do tego czasu ważne jest, aby mózg maleństwa otrzymywał dużo stymulacji słuchowej, dużo bodźców miłych dla ucha. Należy do dziecka dużo mówić, opowiadać, czytać, puszczać spokojną muzykę. Pamiętając przy tym, że dziecko wychwytuje każdy dźwięk, który potem zachowuje w swojej pamięci. Im będzie ich więcej, tym większy będzie zasób malucha wiedzy o świecie i języku.

Okres wyrazu

Okres wyrazu rozpoczyna się wtedy, gdy dziecko zaczyna świadomie budować pierwsze wyrazy. Zwykle jest to czas od 1,5 roku życia do około 2 roku życia. Dziecko może wypowiadać pierwsze proste słowa: mama, tata, baba, daj, papa lub fragmenty dłuższych, np. ich ostatnie sylaby. Na tym etapie rozwoju artykulacja jest niewykształcona, ale można zrozumieć już melodię, akcent i rytm prostej wypowiedzi dziecka. Maluch artykułuje już wszystkie samogłoski i coraz więcej spółgłosek.
• Zaczyna zmiękczać głoski ustne: pi, ni, si, ki oraz mówić i, j.
• Redukuje grupy spółgłoskowe
• Opuszcza trudne głoski (elizje)
• Używa onomatopei (muuu, brrr, hau, miau)

Okres zdania

Przypada na czas między 2 a 3 rokiem życia. Jest bardzo ważny, gdyż na ty etapie dziecko uczy się gramatyki, składni i leksyki języka. Wzbogaca słownictwo dzięki poznawaniu coraz większej ilości czynności, przedmiotów i zjawisk. Zaczyna rozumieć konstrukcje zdania i samo je tworzy w analogiczny sposób, wzorując się na wypowiedziach dorosłych.
Prawidłowo realizuje głoski: p, pi, b, bi, m mi, w,wi, f, fi,k, ki, g, gi, td, u, ł, li. Głoskę r zastępuje głoską j lub l.
Rozwój mowy jest procesem naturalnym i często wydaje się nam, że trzeba zaczekać, aż dziecko samo zacznie mówić. Jednak podejście to może okazać się zgubne, zwłaszcza gdy dodatkowo dziecko wspiera się parafunkcjami jak np. ssaniem smoczka, który powoduje nie tylko deformację zgryzu i wady wymowy, ale również hamuje potrzebę komunikacji werbalnej dziecka. Dlatego ważne jest, aby stymulować rozwój mowy malucha już od wczesnego dzieciństwa. Aby wspierać rozwój mowy należy:
• Dziecku czytać bajki i baśnie
• Śpiewać z dzieckiem piosenki
• Opowiadać o tym, co widzi (np. na spacerze lub na obrazku)
• Rysować, malować, lepić z plasteliny
• Uczyć jazdy na rowerze i gry w piłkę
Zajęcia ruchowe mają wpływ na rozwój motoryki dużej i małej, koordynację półkul mózgowych, co pomaga w koncentracji oraz rozwoju myślenia i mowy. Warto wiedzieć, że ośrodek mowy w mózgu położony jest blisko ośrodka ruchu rąk.

Swoista mowa dziecięca

Czas od 3 do 7 roku życia to okres swoistej mowy dziecięcej. Dziecko komunikuje się z otoczeniem w taki sposób, w jaki nauczyło się we wcześniejszych fazach rozwoju. Cały czas jest bardzo podatne na wzbogacanie słownictwa, poznawanie nowych nazw przedmiotów i zjawisk. Dziecko zadaje mnóstwo pytań, na które trzeba mu odpowiadać. Rozmowa buduje relacje i wspomaga zdolności komunikacyjne.
Artykulacja głosek na tym etapie rozwoju mowy:
• trzylatek prawidłowo już realizuje głoski ciszące, czyli ś, ź, ć, dź, (nie musi mówić jeszcze sz, ż, cz, dż ! ) Zastępuje trudniejsze głoski innymi, np. głoskę r może zastąpić poprzez j.
• czterolatek powinien już realizować głoski syczące, czyli s, z, c, dz, którymi nadal może zastępować trudniejsze sz, ż, cz, dż! Głoskę r może zastępować przez l.
• pięciolatek prawidłowo realizuje głoski szumiące, czyli właśnie sz, ż, cz, dż.
• u sześcio, siedmiolatka powinna pojawić się głoska r, wymawiana prawidłowo, czyli wówczas, gdy język wibruje na górnym podniebieniu, za zębami (r tzw. uwularne, francuskie nie jest prawidłowe!). Czasami, pomimo naszych starań, dziecko i tak ma trudności z wymową głosek, które mogą wziąć się z np. budowy aparatu artykulacyjnego, czyli jamy ustnej, języka, zębów. Dobrze jest sprawdzić długość wędzidełka podjęzykowego. Dzieci, które mają je zbyt krótkie, nie są w stanie poprawnie nauczyć się wymawiać głoskę r. Dobrze jest wątpliwości skonsultować z logopedą!
Jeśli dziecko ukończyło 7 lat i nadal nie wypowiada powyższych głosek należy pilnie skonsultować to z logopedą, aby poznać przyczyny i ustalić plan terapii. Przy systematycznej pracy w szkole i w domu (zwłaszcza w domu!) w ciągu roku głoski powinny się pojawić. Kolejnym etapem jest ich utrwalanie i automatyzacja, aby dziecko mówiło poprawnie nie tylko w gabinecie logopedy, ale na co dzień, w szkole i w domu.
Pamiętaj, jesteś wzorem dla swojego dziecka ! Ważne jest to, aby mówić do niego poprawnie!